قوانین و اصول سالم سازی زیرساخت های اقتصاد در قرآن (2)

لقمه حلال و طیّب حاصل درآمد مشروع

یکی از قوانین اصلی هر نوع تجارت و کسب و کار؛ درآمد حلال هست؛ به طوری که  لقمه حلال یکی از موضوع های مؤکّد در متون دینی اسلام بوده و از ارکان اصلی و عنصر تأثیرگذار در تربیت فرزند و تزکیه نفس و رهایی از بسیاری از گرفتاری های دنیوی و اخروی می باشد. قرآن در آیه 168 سوره بقره؛ با بلاغت و ایجاز؛ اجازه خوردن هر چه حلال و طیّب در زمین هست؛ صادر و دستور عدم پیروی از وسوسه های شیطان را اعلام فرموده است. بدیهی است؛ دستیابی به آنچه در زمین حلال و طیّب است؛ جز از راه درآمد حلال و مشروع قابل دستیابی نیست:

"یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ"

"ای مردم! از آنچه [از انواع میوه ها و خوردنی ها] در زمین حلال و پاکیزه است، بخورید و از گام های شیطان پیروی نکنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنی آشکار است."

تحریم کم فروشی

قرآن در آیات 180 تا 182 سوره شعراء؛ به طور صریح از کم فروشی نهی و عدم وزن پیمانه با ترازوی سالم و ایجاد خسارت بر مردم را مصادیقی از مفسد فی الارض دانسته و دستور عدم فساد در زمین را صادر نموده است؛ که مجازات مفسدین فی الارض در آیات 33و 34 سوره مائده به صراحت آمده است:

"أَوْفُوا الْکَیْلَ وَلَا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِ‌ینَ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ  وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْافِی الْأَرْ‌ضِ مُفْسِدِینَ"

حقّ پیمانه را ادا کنید (و کم فروشی نکنید)، و دیگران را به خسارت نیفکنید "و با ترازوی صحیح  وزن " و حقّ مردم را کم نگذارید، و در زمین تلاش برای فساد نکنید"

قرآن در سوره مطفّفین نیز هرگونه کم فروشی را ردّ و به مرتکبین؛ هشدار عذاب روز حساب داده است:

"وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ وَإِذَا کَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ یُخْسِرُ‌ونَ أَلَا یَظُنُّ أُولَـئِکَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ ..."

وای بر کم‌فروشان آنان که وقتی برای خود پیمانه می‌کنند، حق خود را بطور کامل می‌گیرند "امّا هنگامی  که می‌خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می‌گذارند؛آیا آنها گمان نمی‌کنند که برانگیخته می‌شوند."

وجوب پرداخت خمس و زکات ضامن کاهش فاصله طبقاتی

خداوند حکیم و مدبّر؛ برای گسترش رفاه عمومی مردم و پیشگیری از شکل گیری دو قشر فقیر و غنی در جامعه؛ راهکارهای متعدّدی پیش بینی نموده و پرداخت آن را بر مسلمین واجب نموده است. آیه 41 سوره انفال وجوب اخذ یک پنجم اموال را؛ اعلام نموده و موارد مصرف این اموال را معیّن و محدود فرموده است:

"وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّـهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّ‌سُولِ وَلِذِی الْقُرْ‌بَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ"

همچنین؛ آیه 103 سوره توبه دستور گرفتن صدقه از اموال مسلمین را داده و علت آن را وسیله پاک شدن اموال و نفس ها قرار داده است: "خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُ‌هُمْ وَتُزَکِّیهِم..."

از اموال آنها صدقه‌ای (بعنوان زکات) بگیر، تا بوسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی...""

آیه 60 سوره توبه نیز مصادیق مصرف صدقات واجب را بیان فرموده و برای بهره برداری بهتر از وجوه شرعی؛ با محدود نمودن موارد مصرف صدقات؛ هزینه در غیر این موارد را منع نموده است:          

" إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَ‌اءِ وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّ‌قَابِ وَالْغَارِ‌مِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّـهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِ‌یضَةً مِّنَ اللَّـهِ وَاللَّـهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ"

"زکات ها مخصوص فقراء و مساکین و کارکنانی است که برای (جمع آوری) آن زحمت می‌کشند، وکسانی که برای جلب محبّت شان اقدام می‌شود، و برای (آزادی) بردگان، و (ادای دین) بدهکاران، و در راه (تقویت آیین) خدا، و واماندگان در راه؛ این، یک فریضه (مهم) الهی است؛ و خداوند دانا و حکیم است."

تحریم ربا از بازار و تجارت مسلمانان

قرآن در آیه 276  سوره بقره، عاقبت درآمد و ثروت و سود ناشی از ربا را نابودی و افزایش اموال را نتیجه صدقه اعلام می فرماید:

"یمْحَقُ اللَّـهُ الرِّ‌بَا وَیُرْ‌بِی الصَّدَقَاتِ وَاللَّـهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ‌ أَثِیمٍ

"خداوند، ربا را نابود می‌کند؛ و صدقات را افزایش می‌دهد و خداوند، هیچ انسانِ ناسپاسِ گنهکاری را دوست نمی‌دارد."

همچنین؛ خداوند علیم در آیات 278 و 279 سوره بقره ربا را جنگ با خدا عنوان نموده است:

"یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَذَرُ‌وا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّ‌بَا إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْ‌بٍ مِّنَ اللَّـهِ وَرَ‌سُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُ‌ءُوسُ أَمْوَالِکُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ"

"ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و آنچه از (مطالبات) ربا باقی مانده، رها کنید، اگرچنین نمی‌کنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیکار خواهند کرد! و اگر توبه کنید، سرمایه‌های شما، از آنِ شماست [ اصل سرمایه، بدون سود]؛ نه ستم می‌کنید، و نه بر شما ستم وارد می‌شود."

خداوند علیم در آیه 275 سوره بقره وضعیّت جسمی و روحی رباخواران را در روز قیامت را بیان کرده و حلال بودن خرید و فروش و حرام بودن ربا را تصریح می کند:

"الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّ‌بَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّ‌بَا وَأَحَلَّ اللَّـهُ الْبَیْعَ وَحَرَّ‌مَ الرِّ‌بَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّ‌بِّهِ فَانتَهَی  فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُ‌هُ إِلَى اللَّـهِ..."

"کسانی که ربا می خورند [در میان مردم و برای امر معیشت و زندگی] به پای نمی خیزند، مگر مانند به پای خاستن کسی که شیطان او را با تماس خود آشفته حال کرده [و تعادل روانی و عقلی اش را مختل ساخته] است، این بدان سبب است که آنان گفتند: خرید و فروش هم مانند رباست. در حالی که خدا خرید و فروش را حلال، و ربا را حرام کرده است. پس هر که از سوی پروردگارش پندی به او رسد و [از کار زشت خود] بازایستد، سودهایی که [پیش از تحریم آن] به دست آورده، مال خود اوست، و کارش [از جهت آثار گناه و کیفر آخرتی] با خداست...".

آنچه مسلّم هست این که؛ خدا در آیات متعدّد ربا را حرام نموده و اموال به دست آمده از ربا را نیز حرام اعلام نموده است؛ ولی تا زمانی که  دستورات متعالی قرآن در عمل پیاده نشود؛ اقتصاد اسلامی تحقّق نمی یابد. چنان که بعد از انقلاب با ماهیّت اسلامی در بانک ها1 و قوه قضائیه و راهنمایی رانندگی و... طبق مقررات مصوّب ربا اخذ شده  و اعتراض علماء و مردم متدیّن مانع ربا نشده و ورود چنین پول هایی به چرخه مالی بانک ها پول مردم را مخلوط به حرام نموده است.

 نتیجه عمل به این آیات؛ درآمد مشروع وکسب لقمه حلال هست؛ که در متون دینی سفارش های فراوانی شده و فقط اقتصاد بدون ربا؛ اقتصادی سالم و عادلانه بوده و می تواند منشاء پیشرفت و توسعه اقتصادی و رفاه عمومی در جامعه گردد. تاکنون؛ به دلایل مذکور در مقدمه؛ ساز و کارهای قانونی جهت حذف ربا از اقتصاد کشور تدوین و اجرا نشده و هنوز اقتصاد اسلامی در کلام باقی مانده و اقتصاد غربی تعیین کننده سرنوشت اقتصاد کشور و رفاه مردم هست.  

        

تحریم بخل و وعده عذاب به بخیل در قرآن

بخل هم از جنبه اقتصادی مذموم بوده هم از لحاظ اخلاقی؛ چون فرد بخیل همواره گرفتار دنیا بوده و نگران کم شدن اموال خود هست. بنابر آیه 268 سوره بقره3 بخیل دعوت شیطان را باور کرده از انفاق امتناع می کند؛ در نتیجه ثروت را راکد نگه داشته و مانع تولید ثروت و رفاه بیشتر برای عده ای دیگر می شود. آیه 180 سوره آل عمران شرّ بودن عمل بخل را بیان و وعده عذاب الهی به بخیل  را اعلام می فرماید: "وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّـهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْرً‌ا لَّهُم  بَلْ هُوَ شَرٌّ‌ لَّهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ...‌"

"کسانی که بخل می‌ورزند، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمی‌کنند، گمان نکنند این کار به سود آنها است؛بلکه برای آنها شرّ است؛بزودی در روز قیامت، آنچه را نسبت به آنچه بخل ورزیدند، همانند طوقی به گردن شان می‌افکنند..."

تحریم اسراف و تبذیر

قرآن در سوره إسراء آیه 26 ضمن دستور به پرداخت حقّ خویشاوندان و تهیدست و ابن السبیل؛ هرگونه استفاده بیش از حدّ معمول از مال (اسراف) و نیز در راه باطل(تبذیر) را منع فرموده؛ و از گشاده دستی بیش از نیز منع و با کمال مذمّت گویی اسراف کنندگان را برادران شیطان خوانده؛ چون شیطان به پروردگارش کفر ورزید و به کارهای بد دعوت می کند؛ لذا سزاوار اطاعت نیست:  

"وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلَا تُبَذِّرْ‌ تَبْذِیرً‌ا إِنَّ الْمُبَذِّرِ‌ینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَ‌بِّهِ کَفُورً‌ا"

"و حقّ خویشاوندان و حقّ تهیدست و از راه مانده را بپرداز، و هیچ گونه اسراف و ولخرجی مکن بی تردید اسراف کنندگان و ولخرجان، برادران شیاطین اند، و شیطان همواره نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است"

 

بررسی معضلات سه دهه گذشته و حال اقتصاد ایران؛ نشانگر عدم موضوعیّت اقتصاد اسلامی مطابق با آموزه های دینی و تداوم حاکمیّت اقتصاد غربی درکشور می باشد. در حال حاضر؛ اقتصاد اسلامی در کلام مسئولین؛ چشم انداز آینده بوده ولی عمل به آنها در حلّ معضلات و بن بست و رکود اقتصادی فعلی موضوعیّت ندارد. بنابراین؛ تا زمانی که احکام اقتصادی اسلام به صورت قانون و مقررات زیر بنایی تجارت و اقتصاد کشور را تشکیل ندهد؛ همچنان شاهد معضلات اقتصادی و رکود و عدم برخورداری از رفاه عمومی و شکل گیری و تداوم دو قشر فقیر و غنی خواهیم بود.

پیشنهادهای راهبردی اقتصادی

1.تدوین و بومی سازی نظام اقتصاد اسلامی بر اساس احکام قرآن و روایات

2. اسلامی و بومی سازی کتب درسی رشته های اقتصاد و جامعه شناسی و علوم اجتماعی دانشگاه ها

3. تربیت مدرّس اقتصاد اسلامی در حوزه های علمیه و دانشگاه ها

4. بازنگری کلیه قوانین و مقررات اقتصادی کشور و تغییر قوانین و مقررات با هدف تطابق کامل با اسلام

5. حذف ربا از کلیه امور مالی کشور از جمله بانک ها و قوه قضائیه و...؛ و تثبیت اقتصاد بدون ربا

6. ممانعت قانونی از ورود دلال ها و افراد فاقد اشتغال به تولید و تجارت و خدمات اقتصادی از چرخه اقتصاد و تولید کشور با صدور شناسامه اقتصادی

7. اسلامی نمودن فعالیّت های بانک ها و ممانعت قاطع از پرداختن به فعالیّت های تجاری با اندوخته های مردم بدون سودرسانی به آنها

پانوشت ها

1.من لایحضره الفقیه, ج2, ص 465

.2.اخذ جریمه تأخیر قسط؛ دو برابر کردن جرائم رانندگی در صورت تأخیر پرداخت؛ اخذبیشتر از مبلغ  بدهی در صورت عدم پرداخت بدهی در زمان معین در قوه قضائیه به عنوان خسارت دیرکرد و... 

3. " الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ  " شیطان شما را از فقر می ترساند"