اصول قضاوت و داوری در کلام حضرت علی علیه السلام
آیا در تربیت قاضی و وکیل و مدیران دستگاه قضایی، سیره پیامبر وعلی علیه السلام جزو مواد درسی شده است، اگر شده چرا وضعیّت موجود در قوه قضائیّه برخلاف قضاوت و دستگاه قضایی در اسلام است؟
کدام یک از رؤساء و قضات دستگاه قضایی ایران، عهدنامه مالک اشتر را ملاک قضاوت و حصول شرائط قاضی قرار داده اند؟
چه میزان از قوانین و احکام مورد استناد در آراء قضایی صادره در ایران با اسلام مطابق می باشد؟
کی نظام سازی قضایی براساس اسلامی و عدالت قضایی تحقّق خواهد یافت؟
چه میزان ...
اصول واضح و کاربردی و دستورالعمل قوه قضائیه و قضات در کلام پیامبر و علی علیه السلام
منع قضاوت با اندکی علم فقه
قال الامام صادق علیه السلام: "لا یَطمَعَنَّ قَلیلُ الفِقهِ فی القَضاءِ"
"کسى که اندکى فقه (مسائل حقوقى و احکام قضایى) مى داند، هرگز نباید به کار قضاوت چشم طمع داشته باشد." بحار الأنوار: ۱۰۴ / ۲۶۴ /۵
چه میزان از قضاوت دستگاه قضایی به مسائل حقوقی و اصول و احکام قضایی اسلام مسلّط بوده و براساس آن حک می کنند؟
منع از قضاوت بر اساس ظن و گمان
چه میزان از قضاوت ها بدون بررسی دقیق و کامل و بر اساس حدس و گمان قاضی انجام می شود؟
قال الامام علی علیه السلام: "لَیسَ مِنَ العَدلِ القَضَاءُ عَلَی الثَّقَةِ بِالظَّنِّ."
امام علی علیه السلام فرمودند: "قضاوتی که با تکیه به ظن و گمان باشد، عادلانه نیست".
نهج البلاغة، حکمت ۲۲۰
موارد حکم به ظاهر
امام على علیه السلام : "خَمسَةُ أشیاءَ یَجِبُ علَى القاضی الأخْذُ فیها بظاهِرِ الحُکمِ : الوِلایَةُ والمَناکِحُ والمَواریثُ والذَّبایحُ والشَّهاداتُ ، إذا کانَ ظاهرُ الشُّهودِ مَأمونا جازَت شَهادَتُهُم ولا یَسألُ عن باطِنِهم "
"پنج چیز است که باید قاضى (درباره آنها) به ظاهِر حُکم عمل کند :
ولایت (حقّ ولایت و سرپرستى که خداوند ، یا امام براى هر کس ، یا ولىّ طفل قرار داده است) ، همسران (یعنى مسأله زناشویى که بین مسلمانان مشهوراست)، میراث ها، ذبایح(حلال بودن کشتار مسلمانان) و شهادات. هر گاه شهود، در ظاهر امین و در خور اعتماد باشند ، شهادت شان پذیرفته است و لازم نیست از باطن آنها جست وجو کرد"
الخصال : ۳۱۱ / ۸۸ منتخب میزان الحکمة : ۴۷۲
چهار گروه قاضی
امام صادق علیه السلام: "القُضاةُ أربَعةٌ : ثلاثةٌ فی النارِ وواحِدٌ فی الجَنّةِ : رجُلٌ قَضى بجَورٍ وهُو یَعلَمُ فهُو فی النارِ ، ورَجُلٌ قَضى بجَورٍ وهو لا یَعلَمُ فهُو فی النارِ ، ورجلٌ قَضى بالحَقِّ وهُو لا یَعلَمُ فهُو فی النارِ ، ورجُلٌ قَضى بالحَقِّ وهو یَعلَمُ فهُو فی الجَنّةِ ."
"قاضیان چهار گروهند: سه گروه در آتشند و یک گروه در بهشت . مردى که دانسته حکم ناحقّ صادر کند ، این قاضى در آتش است . مردى که ندانسته (و بىاطلاع از احکام و قوانین) حکم ناحقّ دهد ، این نیز در آتش است . مردى که ندانسته حکم درست و حقّ صادر کند ، این هم در آتش است و مردى که دانسته حکم حقّ و درست را صادر کند ، این قاضى در بهشت است."
الکافی : ۷ / ۴۰۷ / ۱ منتخب میزان الحکمة : ۴۷۲
عواقب ستم در قاضی
امام على علیه السلام: "یَدُ اللّه فوقَ رَأسِ الحاکِمِ تُرَفرِفُ بالرَّحمَةِ، فإذا حافَ وَکَلَهُ اللّهُ إلى نفسِهِ"
"دست رحمت خدا ، بر فراز سر قاضى در حرکت است . پس هر گاه ستم و حقّ کشى کند ، خداوند او را به خودش وا م ىگذارد." الکافی : ۷ / ۴۱۰ / ۱
طرز برخورد قاضی در قضاوت
امیر المؤمنین علیٌّ علیه السلام لِشُرَیحٍ:"لا تُسارَّ أحَدا فی مَجلِسِکَ، وإن غَضِبتَ فَقُمْ ، فلا تَقضِیَنَّ فأنتَ غَضبانُ."
امام على علیه السلام خطاب به شریح" فرمودند: در مجلس قضاوت با کسى در گوشى صحبت مکن و اگر عصبانى شدى ، برخیز و در حال خشم هرگز داورى مکن." الکافی : ۷ / ۴۱۳ / ۵
امیر المؤمنین علیٌّ علیه السلام لِشُرَیحٍ: "ثُمّ واسِ بینَ المسلمینَ بوَجهِکَ ومَنطِقِکَ ومَجلِسِکَ ، حتّى لا یَطمَعَ قَریبُکَ فی حَیفِکَ ، ولا یَیأسَ عَدُوُّکَ مِن عَدلِکَ .
امام على علیه السلام خطاب به شریح فرمودند:" میان مسلمانان در نگاه کردن و سخن گفتن و نشستنت برابرى را رعایت کن، تا نزدیکانت به جانبدارى (و ستم) تو امید نبندند و دشمنانت از دادگرى تو، نومید نشوند." وسائل الشیعه : ۱۸ / ۱۵۵ /۱
مرجع و ملاک در داوری
امام علی علیه السلام در عهدنامه معروف مالک اشتردر مرجع و ملاک در داوری می فرماید:
"واکتب الی قضاة بلدانک فلیرفعوا الیک کل حکم اختلفوا فیه علی حقوقه، ثم تصفح تلک الاحکام فما وافق کتاب الله و سنة نبیه والاثرمن امامک فامضه، واحملهم علیه، و ما اشتبه علیک فاجمع له الفقهاء بحضرتک فناظرهم فیه ثم امض ما یجتمع علیه اقاویل الفقهاءبحضرتک من المسلمین، فان کل امر اختلف فیه الرعیة مردود الی حکم الامام و علی الامام الاستعانة بالله و الاجتهاد فی اقامة الحدود وجبر الرعیة علی امره ولا قوة الا بالله،
" به قاضیان شهرها بنویس، هر حکمی را که در حقوق آن اختلاف دارند نزد تو بفرستند، سپس این حکم ها را بررسی کن، هر کدام موافق کتاب خدا و سنت پیامبر و سخن امام تو بود، آن را امضا و ایشان را بر آن وادار کن. و در حکمی که بر تو مشتبه باشد، فقها را نزد خود فراخوان تا در آن حکم با هم مناظره کنند، سپس حکمی را که مورد اجماع فقهای مسلمین درحضور تو قرار گرفت، امضا کن. هر امری که رعیت در آن اختلاف کنند به حکم امام بازگردانده می شود و بر امام است که با استعانت از خدا در اقامه حدود و واداشتن مردم به فرمان خدا بکوشد."
صفات قاضی در عهدنامه مالک اشتر
"ثم اختر للحکم بین الناس افضل رعیتک فی نفسک ممن لاتضیق به الامور، ولا تمحکه الخصوم، ولا یتمادی فی الزلة، ولا یحصر فی الفیء الی الحق، اذا عرفه، ولا تشرف نفسه علی طمع، ولا یکتفی بادنی فهم دون اقصاه و اوقفهم فی الشبهات و آخذهم بالحجج و اقلهم تبرما بمراجعة الخصم، و اصبرهم علی تکشف الامور، و اصرمهم عند اتضاح الحکم ممن لا یزدهیه اطراء ولا یستمیله اغراء"
"برای قضاوت میان مردم کسی را انتخاب کن که او را از همه برتر می دانی، کسی که موجب دشواری کارها نشود و رفتار خصمان او را به لجاجت نکشاند، و بر اشتباه خود پای نفشارد، و آن گاه که حق را شناخت در بازگشت به آن بخل نورزد، و نفس او به هیچ طمعی نگاه نکند، و تا همه حقیقت کشف نشود به اندک فهمی اکتفا نکند. کسی که درنگش در شبهات از همه بیشتر و بیش از همه اهل حجت ودلیل باشد و از مراجعه طرفین دعوا کمتر به ستوه آید و در کشف حقیقت امور از همه بردبارتر و بر روشن شدن حکم از همه قاطع ترباشد. کسی که ستایش او را سست نکند و ترغیب و تشویق، او را به جانبی گرایش ندهد.
حق نقض حکم و استیناف در اصول داوری از دیدگاه امام علی علیه السلام
حاکم، حق استیناف یا تمیز حکم را دارد. در روایتی از امام علی علیه السلام آمده است:
"ان القاضی اذا علم بخطاء حکمه رد قضائه او رد قضاؤه"
"هر گاه قاضی به خطا بودن حکم خود پی ببرد، قضاوت خود را مردود می کند، یا قضاوتش مردود می شود."
جواز صلح بین مسلمانان
"اعلم ان الصلح جائز بین المسلمین الا صلحا حرم حلالا او احل حراما"
"آگاه باش که صلح میان مسلمانان جایز است مگر صلحی که حلالی را حرام یا حرامی را حلال کند."
تا اسلام در دستگاه قضایی عملی نگردد، همچنان شاهد افزایش انواع فساد در جامعه خواهیم بود چنانکه هستیم.
